ความรู้เกี่ยวกับเห็บหมัด (Knowledge about Flea Tick)

ความรู้เกี่ยวกับเห็บหมัด (Knowledge about Flea Tick)

เห็บ (Ticks)

เห็บ : เป็นสัตว์ขาข้อ ที่ถูกจัดอยู่ใน Class Arachnida, Subclass Acari มีลักษณะเฉพาะ ซึ่งแตกต่างจากสัตว์ขาข้อกลุ่มอื่นๆ ดังนี้

• ตัวเต็มวัย : มี 8 ขา ตัวอ่อนมี 6 ขา ไม่มีปีก ไม่มีหนวด
• ลำตัว : ไม่แบ่งเป็นปล้อง ลักษณะกลมรี เป็นแบบ sac-like body ซึ่งแบ่งออกเป็น โซนต่างๆ คือ
• ส่วนที่เป็นลำตัวทั้งหมด เรียกว่า “Idiosoma” ซึ่งสามารถแบ่งย่อยออกเป็น 4 โซนด้วยกัน คือ Podosoma เริ่มตั้งแต่ปลายด้านหัวลงไป จนถึงโคนขาคู่ที่ 4 และ Opisthosoma เริ่มตั้งแต่โคนขาคู่ที่ 4 ไปจนถึงด้านท้ายลำตัว ในแต่ละ โซนสามารถแบ่งย่อยลงไปได้อีก ดังภาพ
• Gnathosoma (capitulum) เป็นเพียงส่วนปากที่ยื่นไปทางด้านหน้าคล้าย ส่วนหัว มีเพียงอวัยวะของปาก เท่านั้น คือ basis capituli (ฐาน), pedipalp 1 คู่, chelicerae 1 คู่ และ hypostome 1 อัน
• สัตว์ขาข้อใน Subclass Acari : ถูกจัดแบ่งออกเป็น 2 superorder คือ
• Superorder Parasitiformes ประกอบด้วย Order Opilioacarida, Holothyrida, Ixodida และ Mesostigmata
• Superorder Acariformes ประกอบด้วย Order Prostigmata (Trombidiformes) and Sarcoptiformes

เห็บ : ถูกจัดอยู่ใน Order Ixodida ซึ่งมีอวัยวะของส่วนปากที่เรียกว่า hypostome ลักษณะเป็น แท่งมีหนามล้อมรอบ เห็บมีมากกว่า 800 ชนิด ส่วนใหญ่เป็นปรสิตภายนอกของ สัตว์หลายชนิด ดูดกินเลือดเป็นอาหารทั้งเพศผู้และเพศเมีย เห็บมีสองกลุ่ม คือ เห็บแข็ง (hard ticks : Family Ixodidae) และเห็บอ่อน (soft ticks : Family Argasidae)

เห็บแข็ง (Hard ticks)

• มีลำตัวลักษณะรูปไข่คล้ายถุงน้ำ แบนราบ เมื่อมองจากด้านบนจะมองเห็น ส่วน capitulum ซึ่งอยู่ด้านหน้าลำตัวชัดเจน อวัยวะส่วนปาก ที่เรียกว่า “chelicerae” มี เปลือกหุ้มลักษณะขรุขระ เห็บในกลุ่มเห็บแข็งจะมีแผ่นแข็งคลุมส่วนบนของลำตัว เรียกว่า “scutum” เห็บแข็งเพศผู้มีแผ่น scutum ขนาดใหญ่คลุมตลอดส่วนบน แต่เห็บแข็งเพศเมียมีแผ่น scutum คลุมเพียงครึ่งหนึ่งของลำตัวส่วนหน้า เท่านั้น เมื่อเห็บแข็งเพศเมียมีไข่อยู่เต็มภายในลำตัว แผ่น scutum จะมีขนาดเล็กกว่าตัวเห็บมาก เห็บแข็งมีตาเดี่ยวอยู่บริเวณมุมของแผ่น scutum ส่วนรูหายใจของเห็บแข็งอยู่ตรงด้านข้างลำตัวบริเวณหลังโคนขาคู่ที่สี่ ด้านท้ายลำตัวของเห็บแข็งมีรอยหยักตามขอบ เรียกว่า “festoon” ช่องขับถ่ายมีร่องโดยรอบ เรียกว่า “anal groove” ส่วนรูเปิดของอวัยวะสืบพันธุ์อยู่บริเวณกึ่งกลางลำตัวสามารถใช้ ลักษณะ รูปร่างของรูเปิดอวัยวะสืบพันธุ์นี้แยกเพศของเห็บแข็งได้ โดยเห็บเพศผู้มีลักษณะของ รูเปิดเป็นรูปกลม แต่ในเพศเมียมีรูปรี
• เห็บแข็ง ประกอบด้วย เห็บต่างๆ จำนวน 11 genus แต่ที่มีความสำคัญทางการแพทย์ ได้แก่ เห็บแข็ง ชนิด Rhipicephalus, Ixodes, Dermacentor, Amblyomma, Aponomma spp.

• 

• 

เห็บอ่อน (Soft ticks)

• ลักษณะของเห็บอ่อน ที่แตกต่างจาก เห็บแข็ง คือ ส่วน capitulum อยู่ใต้ลำตัว เห็บ (Ticks) 97 EGGS female male LARVA NYMPH ADULT ไม่สามารถมองเห็นได้จากด้านบน Chelicerae sheath เรียบ รูหายใจของเห็บอ่อนอยู่บริเวณ ระหว่างโคนขาคู่ที่ 3 และ 4 ด้านบนลำตัวไม่มีแผ่น scutum และไม่มี festoon
• เห็บอ่อน ที่มีความสำคัญทางการแพทย์ ได้แก่ ชนิด Argus, Ornithodoros, Otobius spp.

• 

• 

เห็บมีการเจริญเติบโตแบบเปลี่ยนแปลงรูปร่างไม่สมบูรณ์ (incomplete metamorphosis) ประกอบด้วยระยะไข่ (egg) ตัวอ่อน 6 ขา (larva) ตัวกลางวัย 8 ขา (nymph) และตัวเต็มวัย (adult) การผสมพันธุ์เกิดขึ้นหลังจากเห็บดูดกินเลือดแล้ว

เห็บเพศเมีย วางไข่เป็นกลุ่มตามรอยแตกของผนัง พื้นดิน มุมห้อง เห็บเพศเมียตัวหนึ่ง สามารถออกไข่ได้ตั้งแต่ 1,000-8,000 ใบ เมื่อวางไข่แล้ว เห็บเพศเมียจะตาย ไข่มีรูปร่างกลมหรือรี ขนาดเล็ก ไข่ใช้เวลาฟักเป็นตัวอ่อน ประมาณ 2 สัปดาห์ถึงหลายเดือน ตัวอ่อน 6 ขา เรียกว่า “seed tick” จะไต่ไปอยู่ตามพุ่มไม้ กอหญ้า รอคอยโฮสต์เพื่อกัดกินเลือดแล้วจึงลอกคราบเป็นตัวกลางวัย 8 ขา ซึ่งอวัยวะสืบพันธุ์ยัง ไม่เจริญเต็มที่ หลังจากนั้นจึงลอกคราบเป็นตัวเต็มวัย วงจรชีวิตของเห็บใช้เวลาตั้งแต่ สัปดาห์จนถึงปี เห็บบางชนิดมีชีวิตอยู่ได้นานหลายสิบปี

วงจรชีวิตเห็บ

เห็บมีวงจรชีวิต 4 ระยะ ได้แก่

1. ไข่ (Egg)
2. ตัวอ่อน (Larva หรือ Seed ticks) มี 6 ขา,
3. ตัวกลางวัย (Nymph) มี 8 ขา
4. ตัวเต็มวัย (Adult) มี 8 ขา

การอยู่อาศัย

กัดดูดกินเลือดบนตัวโฮสต์ของเห็บ สามารถจัดแบ่งออกเป็น 3 แบบ ได้แก่

• One-host ticks เป็นเห็บที่อาศัยอยู่บนโฮสต์ตัวเดียวตลอดการเจริญเติบโตโดยไม่ เปลี่ยนโฮสต์ตัวใหม่เลย
• Two-host ticks เป็นเห็บที่อาศัยอยู่บนตัวโฮสต์ตั้งแต่ระยะตัวอ่อนจนเป็นระยะ ตัวกลางวัย แล้วจึงผละทิ้งโฮสต์เดิมไปลอกคราบ เป็นตัวเต็มวัย แล้วจึงหาโฮสต์ตัวใหม่ต่อไป
• Three-host ticks เป็นเห็บที่มีการเปลี่ยนโฮสต์ตั้งแต่ระยะตัวอ่อน ตัวกลางวัย และ ตัวเต็มวัย โดยโฮสต์ใหม่จะเป็นสัตว์ชนิดใหม่ ที่มีขนาดใหญ่ขึ้น
• Multiple-host ticks (เห็บแข็ง ส่วนใหญ่อยู่ในพวกนี้) เป็นเห็บที่เปลี่ยนโฮสต์ได้หลายชนิด ซึ่งเป็นโฮสต์ขนาดเล็ก เช่น นก ค้างคาว หนู มักเป็นเห็บอ่อน เนื่องจากกัดกิน เลือดในเวลาสั้นๆ และมีตัวกลางวัยหลายระยะ

โรคที่มีเห็บเป็นพาหะและจากสาเหตุ ได้แก่

1. Tick bite paralysis การกัดของเห็บเพศเมียทำให้เป็นอัมพาตแบบ ascending flaccid paralysis ซึ่งเกิดจากโปรตีน ในน้ำลายของเห็บเพศเมีย โดยจะเริ่มเป็นอัมพาตตรง บริเวณที่ถูกเห็บกัด แล้วขยายไปยังส่วนอื่นๆ ซึ่งอาจทำให้ เสียชีวิตด้วยอาการหายใจล้มเหลว ได้ อาการอัมพาตจะทุเลาลงอย่างรวดเร็วเมื่อดึงเอาตัวเห็บออก ชนิดของเห็บที่เป็น สาเหตุ ได้แก่ Dermacentor, Ixodes spp. และเห็บอ่อนบางชนิด
2. Tick typhus หรือ Spotted fever group (Tick-borne rickettsial fevers) เกิดจาก เชื้อ Rickettsia spp. ได้แก่ Rocky Mountain spotted fever, Boutanneous fever, Queensland tick typhus, Siberian tick typhus นำโดยเห็บแข็ง หลายชนิด
3. Lyme disease เกิดจากเชื้อแบคทีเรียชนิดสไปโรคีต นอกจากนั้นแล้ว ยังมีรายงานการเป็นพาหะนำโรคอื่นๆ ในต่างประเทศ ได้แก่ Q fever, Tick-borne viral encephalitis, Colorado tick fever, Tick-borne viral hemorrhagic fever, Tick-borne relapsing fever, Tularemia, Babesioses เป็นต้น

หมัด (Fleas)

หมัด : เป็นแมลงที่อยู่ในกลุ่ม Order Siphonaptera ซึ่งเป็นแมลงไม่มีปีกที่มีลำตัวแบนในแนวตั้ง (vertically flattened) และมี ปากแบบแทงดูดเลือด (piercing-sucking) ส่วนใหญ่เป็นปรสิตภายนอกของสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม และสัตว์ปีกบางชนิด กัดดูดเลือดคนได้ หมัดทั่วโลกมีอยู่ประมาณ 2,000 ชนิด ในจำนวนนี้มีประมาณ 30 ชนิดที่มีความสำคัญ ทางการแพทย์และ สาธารณสุข ได้แก่ หมัดหนู Xenopsylla spp., หมัดสุนัข Ctenocephalides canis, หมัดแมว Ctenocephalides felis, หมัดคน Pulex irritans และหมัด Chigoe Tunga penetrans เป็นต้น

รูปร่างหมัด

• หมัด : มีลำตัวแบนทางด้านตั้ง (vertically flattened) ขนาดเล็กประมาณ 2-4 มิลลิเมตร ไม่มีปีก ลำตัวแข็งเป็นมัน มีสีน้ำตาล อ่อนถึงน้ำตาลเข้ม มีขนและหนาม ทั่วไปบนลำตัว ปากเป็นแท่งสั้นแบบแทงดูด (piercing-sucking)
• ส่วนหัวของหมัด : มีขนาดเล็ก ที่บริเวณแก้ม (gena) ของหมัดบางชนิดมีแผงขนหนา ลักษณะคล้ายซี่หวี เรียกว่า “genal comb” หรือ “genal ctenidium” ด้านบนของ ส่วน gena เป็นตำแหน่งของตารวม และหนวด (antenna) ซึ่งมีอย่างละ 1 คู่
• ส่วนอกของหมัด : มี 3 ปล้อง หมัดบางชนิดมีแผงขนหนาตรงด้านท้ายของอกปล้อง แรกเรียกว่า “pronotal comb” หรือ “pronotal ctenedium” หมัดบางชนิดมีลาย บริเวณด้านข้างของอกปล้องกลางเป็นรูปแท่งเรียกว่า “mesopleural rod” สามารถ ใช้ในการจำแนกชนิดได้
• หมัด : มีขายาว 3 คู่ ขาคู่หลังแข็งแรงใช้กระโดด สามารถกระโดดได้ไกลถึง 14 นิ้ว และสูงถึง 8 นิ้ว เคลื่อนที่ได้คล่องแคล่ว ว่องไว
• ส่วนท้องของหมัด : มีทั้งหมด 9 ปล้อง รูปร่างของส่วนท้องแตกต่างกันตามเพศ หมัด เพศผู้มีปลายส่วนท้องงอนขึ้น และ มีอวัยวะช่วยในการสืบพันธุ์ (claspers) ติดอยู่ ส่วนหมัดเพศเมียปลายท้องกลมมนและมีถุงเก็บสเปิร์ม (spermatheca) อยู่ ภายในช่องท้อง รูปร่างของถุงเก็บสเปิร์มนี้ สามารถใช้ในการจำแนกชนิดของหมัดได้

วงจรชีวิตของหมัด

หมัด : มีการเจริญเติบโตแบบเปลี่ยนแปลงรูปร่างสมบูรณ์ (Complete metamorphosis) ประกอบด้วย 4 ระยะ คือ

1. ไข่ (egg)
2. ตัวอ่อน (larva)
3. ดักแด้ (pupa)
4. ตัวเต็มวัย (adult)

ผสมพันธุ์หลังจากได้กินเลือด หลังจากนั้นหมัดเพศเมียสามารถวางไข่เป็นกลุ่มๆ ละ 20 ใบ ได้ 400-500 ใบ โดยวางไข่ตามรังของโฮสต์ หรือตามพื้นดินเปียกชื้น ไข่ของหมัดมี ลักษณะรูปไข่ สีขาว ขนาดประมาณ 0.5 มิลลิเมตร ไข่ใช้เวลาฟักประมาณ 2 วันถึง 2 สัปดาห์ โดยฟักเป็นตัวอ่อนรูปร่างคล้าย หนอนแมลงวัน ไม่มีขา ไม่มีตา ส่วนหัวมีสีเข้ม ส่วนท้ายลำตัว มีตุ่มคล้ายตะขอ 1 คู่ หนอนหมัดไม่ชอบ แสงสว่าง กินอินทรีย์วัตถุตามพื้นดินหรือมูลจากหมัด ตัวแก่เป็นอาหาร ตัวอ่อนมี 3 ระยะ ในสภาพที่มีอาหาร เพียงพอระยะตัวอ่อนใช้เวลาประมาณ 1 ถึง 2 สัปดาห์ จากนั้นจึงเข้าดักแด้โดยถักใยหุ้มลำตัวติดกับเศษขี้ผง ด้วย เมื่อสภาพแวดล้อม เหมาะสมจึงออกเป็นตัวเต็มวัย โดยปกติใช้เวลาประมาณ 1 ถึง 2 สัปดาห์ ระยะเวลา ที่ใช้ใน การเจริญเติบโตของหมัดขึ้นอยู่กับอุณหภูมิ ความชื้น และอาหาร หมัดใช้เวลาเพียง 3 สัปดาห์ จนถึง หลายเดือนขึ้นอยู่กับชนิดและปัจจัยแวดล้อม ทั้งหมัดเพศผู้และหมัดเพศเมียกัดกิน เลือดเป็นอาหาร หมัดส่วนใหญ่เฉพาะเจาะจงโฮสต์ แต่บางชนิดก็สามารถกินเลือดจากโฮสต์ ชนิดอื่นได้ด้วย สามารถอดอาหาร ได้นานหลายเดือน

• แชร์
• ทวีต
• ส่งไลน์